Harput’u Yeniden Yaşamak...

 

Prof Dr Ramazan Demir

 

Yıllardır uzağında kaldığım, fakat her fırsatta bir anısını, sızısını, hayalini yaşadığım/yaşattığım “El-aziz”... Esas adıyla “Aşağı Mezre”... Kökeni, kaynağı “ulular diyarı” Harput (Yukarı Şeher) olan “Mezre...” Yeni ismiyle Elazığ (El-azık)...

 

Tarihin derinliklerinden süzülerek çıkan ve günümüze “kültür varlıklarıyla” ulaşan Harput... Tarihindeki bilinenler kadar bilinmeyenlerin kucaklaştığı, tomarlaştığı, katmerleştiği ulular ve evliyalar yatağı Harput... “Yukarı Şeher...” “Aziz” şehir Harput...

 

Tarih öncesine kadar uzanan bir dolu geçmiş... Milattan önce 2000 yıllarından başlayan bilinen tarihi çok kısa, bilinmeyeni ise tam bir muamma... Kimler geldi kimler geçti senin sokaklarında, eteklerinde, kayabaşlarında... Zaman içinde doğurduğun “Mezre” isimli yiğitler yurdu Elazığ (El-azık) ayrı özellikte...

 

Senin görkemini, üstünlüğünü, kayabaşından “Mezre” ye kuşbakışından seyir eylediği zaman anlıyor insan... Bugünlere çileli yolları aşarak ulaşan Harput... Ünü kitaplara, ansiklopedilere, yazarlara, şairlere, sanatçılara konu olmuş; erenlere, dervişlere, müritlere, misyonerlere mekân olmuş; siyasilere, diplomatlara hedef malzeme olmuş Harput...

 

Senin simgen haline gelen, Sara Hatun Camii, Arap Baba, Mansur Baba türbeleri... Dabbakhanesi, hoşgörünün sembolü farklı inançların tapınakları, kiliseleri, havraları, misyoner okulları, yabancı kolejleri... Bunların tarih sayfalarındaki görkemli geçmişleri... Ve tüm bunların ötesinde simgeleşen kalen; Harput Kalesi...

Diğer adıyla “Süt Kale”...

Neden “Süt Kale mi”?

Yapanın da, yaptıranın da mahir elleri ve beyin ürünü olan savunma eseri...

Biten kaynak suya rağmen harcına su yerine katık yapılan bembeyaz süt... Halkının ineğinden, koyunundan, keçisinden sağılan sütle karılan harca katılan yumurta akıyla aklaşan kale...

Her zorluğa rağmen yapımına devam edilen, örülen duvarların beyazlığına izafeten verilen bu isim; “süt kale”...

Hani “sütten çıkmış ak kaşık” misali...

Ne güzel “ak” ve de “pak” olabilmek...

Süt Kale olabilmek...

 

Güzel geçmişiyle, omuzladığı manevi yüküyle yaşayan, zamanın sessizce aşınmalarına, doğanın öcüne ve insanın gaddarlığına, acımasızlığına direnen isim; Harput kalesi...

Tarihi katmanları yaşarken önceden bu yana çok el değiştirip onarılan Harput kalesi... Kimine mahkûmiyet mekânı, kimine mutluluk yatağı, kimine aşk iksiri olmuş hikâyeleri anlatılan bir yapı...

Heyecan, sevgi, korku, anı, hüzün, aşk hikâyelerini bağrına işleyen “Süt Kale” duvarları...

 

**

Hurrilerden, Asurlulardan, Artuklulardan, Urartululardan, Bizanslılardan sonra Selçuklu ve Osmanlı Türkmen Yurdu olan Harput... Tüm bu serüvenlerden sonra “aziz” sıfatını kazanan “El Aziz”... Öyle ya, “aziz” olmak!

Kutsal, değerli, ulaşılmaz makam olmak demek “aziz”... 

“Azizler” diyarı, aziz eller olan “El Aziz”...

Bu sıfatlarla anıldığın günden beri farklılığını fark ettiren “El Aziz...”

Ve sonra, Yurdumun kurtarıcısı, milletimin onur-haysiyet-namus-iffet koruyucusu, Cumhuriyetin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk tarafından verilen isim Elazığ… Tarihi ismiyle “El-Aziz...” derken Cumhuriyet ürünü oluşan isim “Elazığ”… Neden Elazığ? Çünkü yöre her türlü tahıl ve meyveyi birlikte yetiştirebilen yegâne yörelerden biri… Özetle her türlü “azığı” üreten diyar… İşte bundan dolayı “azık (ğ) diyarı” anlamına gelen “El-Azık” Elazığ şehir...

Aziz şehir, gönlümün başköşesini işgal eden ata-dede toprağı Harput-Elazığ...

 

**

Harput Sokaklarında Duygu Yüklü Anlar…

 

Harput sokaklarında duygu yüklü anları yaşamaya hazır olmak...

Duygu seli arasında akıl yolunu bulmak için Harput sokaklarını adımlamak...

Çoğunun viraneye döndüğü kerpiçten dam evlerin oluşturduğu eski Harput sokaklarında dolaşırken içinizi bir hüzün kaplar...

Ilgıt ılgıt esen kuzey rüzgârının verdiği ferahlatıcı serinlik “Mezre” üzerine doğru yol alırken, o derin duyguları yaşarsınız bir Ağustos sıcağında...

Geçmişten gelen acılı, üzücü hikâyeler gelir aklınıza...

Bir zamanlar bu sokaklarda yaşayan, “seksek” oynayan, “kristirik” oynayan, “üçtaş”, “beştaş”, “dokuztaş” oynayan Fatma – Monika -Ayşe- Ahçik – Rosa adlı kızların, Artin – Agop – Vahan – Mehmet - Hasan – Turan adlı oğlanların oyunları, gülüşmeleri, kovalamacaları aklınızı meşgul eder durur...

O yaşanmış saf sevinçleri, mutlulukları düşünürsünüz elde olmadan...

Karşı komşuda pişen “keşkek çorbası”nın madam Sofiya’larla paylaşmaya getiren Suna teyzeyi görür gibi olursunuz... “Komşuda pişer bize de düşer” tekerlemesinin asla aksamadığı, paylaşılan çörekler, böreklerin kokusunu alır gibi olursunuz...

 

Sanki derinden gelen bir tambur sesini, keman sesini, cümbüş sesini duyar gibi olursunuz... Hüseyni makamında bir besteye ara taksimi geçişini duyar gibi olursunuz... Derken, yanık bir sesle “hoyrat” kulaklarınızın pasını siler; tıpkı Kerkük havasıyla... Ama bunların gerçek ötesi duygularla besili hayaller olduğunu çok geçmeden fark edersiniz...

Sonra... Sonra...

Olmaz olası o “zorunlu göç” aklınıza gelir...

O güzelliklerin yaşandığı hayal dünyanız birden yerini hüzün ve acıya bırakır...

O insanlık dramı olayın acısını, sızısını içinizden, yüreğinizden, böğrünüzden kısaca benliğinizin ta derininden hissedersiniz...

Yüreğinizi sızlatan o ayrılık hikâyelerini duyar gibi olursunuz...

Derken, nesli tükenmekte olan yaşlı canlı tanıklardan birine rastlarsınız, köşe başında; iki büklüm olmuş omurgasına destek vermek için dayandığı bastonuna var gücüyle yüklenip doğrulmaya çalışır; “gözü toprakta” olan bir güngörmüş başını kaldırır, gözlerini size çevirir; bakışlarında ne aradığınızı sorar gibidir; yetinmez bakışlarıyla, başlar kelam etmeye; “...Hele bağ hele... Ne arisın ha buralarda?... Gakgoşlara benzisin amma yabancı da olabilirsin. Ne ararsın, ne bakarsın o yıkık viranelere? Gel hele bir soluklan; fukaranın bir üsküre ayranını iç... Allah rızası kazanırım, belki...”

 

**

 

Bu davete icabet etmemek “edebe” de “adaba” da aykırı olur; varırsınız başlarsınız dileğinizi, özleminizi, hasretliğinizi anlatmaya...

Harput’u yeniden yaşamak istediğiniz söylersiniz...

Dertleşir sizinle 98lık çınar...

Canlı kaynak...

Açılır da açılır...

İçini çekerek, hüzünlenerek anlatır da anlatır...

Siz sadece dinlersiniz... 

“... Eşkıyanın dini imanı olmaz be evlat! Çok katliamlar yaptılar... Çoluk çocuk kadın kız demeden... Askerdim o zaman Doğu cephesinde; vahşeti Erzurum’da, Erzincan’da, Van’da gördüm... Şükür buralara kadar fırsat düşmedi... Yoğsam buralarda da çok kan akıtacaklardı... Kendi dindaşlarını bile, itaat etmiyorlar diye, katleden zalim çeteler yaktı bizim dostluğumuzu, kardeşliğimizi... İsyan ettirdiler Ermeni vatandaşları... Yüzyıllarca bu topraklarda, bu mekânlarda birlikte yaşadık, birlikte güldük, eğlendik, birlikte ağladık... Yaktılar bizim dostluğumuzu, kıskandılar be evlat, kıskandılar! Bunu yapanların ardında Moskof vardı. Fransız vardı, esas düşman onlar be evlat... Essah sen bilirsin ya bunları fakat gençler bilmiler, anlatmak lazım be evlat... Of be offf... Be evlat başın ağrıttım, kusura kalmayasın... ” diyen 98 yaşındaki “pir-i pak” yaşlı çınar...

 

Bu söyleşiyi daha çok devam etmesini istersiniz amma vakit yoksulu bir insan iseniz buna fırsatın olmaz; helallik alır ayrılırsınız... Daha ne hikâyeler, hatıralar, olmuş olaylar vardır, kim bilir 98lık çınarın anlatamadığı...

 

**

Neredeyse her sokağında bu hüznü hisseder gibi dolaşırsınız, şimdi virane olmuş o Harput sokaklarını... Geçmişteki o acı olayları adeta yeniden yaşarcasına hüzünlenirsiniz... Başı ve sonu belli olmayan göç hikâyelerini dinlemek bile acı verici...

 

Duydukça, düşündükçe omuzlarınıza bir yük biner, kasvet çöker tepenize... Bilinir-bilinmez, duyulur-duyulmaz, olur-olmaz, doğruluğu-yanlışlığı tam bilinmez bu katmerli hikâyeleri dimağınıza değil, omuzlarınıza yüklersiniz... Sanki suçlusu senmişsin de kendini “sorumlu” hissedersiniz, bu acı, yaşanmış hikâyelerden dolayı...

 

Gam yüküne dönen yüreğinize şimdi de “göç hikâyeleri” yüklersiniz, elinizden olmadan... Derken bir “lahza” ses duyarsınız yanı başınızda, bir kuşun kanat çırpıntısı... Bir “pepokuşu” (*) bakar durur size... Aklınızda geçenleri bilircesine, size dert ortağı olmak istercesine çırpar kanatçıklarını... Sek sekeler, oynaşır durur yanı başınızda… Arada kabaran tepeliği (kulkuliği) dikkat çeker… Sevimli mi sevimli… Yerden taneler arar, bulduğunu alır küçücük gagasına, o da “ekmek mücadelesinde” belli…

“Acaba?” dersiniz kendi kendinize...

“Bu göç hikâyelerinin bir kısmını bu “pepokuşu”na yüklesem uzak diyarlara göndersem mi” dersiniz!

Sevincinden mi yoksa üzüntüsünden mi, dikleşen tepeliği dikkat çeker “pepokuşu”nun... Aklınızdan geçenleri hissediyor olmalı ki bu “gam yüklü göç hikâyeleri” ona ağır geliyor... Vazgeçersiniz yükleme sevdanızdan...

Derken bir kanat çırpınışını duyarsınız...

Sanki almış korku yükünü uçuyor “pepokuşu”, süzülerek “Mezre”ye doğru...

“Süt Kale”den aşağıya doğru...

Kim bilir belki de başı sis kaplı Hazarbaba, Mastar Dağlarına doğru... Ama “pepokuşu” bu ağır yükü taşıyamaz ki... Kaldı ki “pepokuşu” o mesafe uzaklıkta sürekli uçamaz da... Sonra dönersiniz hayal dünyanıza, yeniden dalarsınız derinlere…Gamlı, acılı hikayeleri yükleyeceğiniz aracı düşünürsünüz…

Bir kısmı yüklenecek “varlık” bekleyedursun, bir kısım hikâyeler “dilsiz” olmaya devam eder...

Eskiler buna “lal hikâyeler” derlermiş...

Suskun ve beklentisiz...

Tarihin tozlu sayfalarında kalarak...

 

Harput’un kayabaşından “Mezre”ye doğru çekilen uzun havanın, hoyratın ruhunuza yansıyan kederliliği...

Kendinizi bırakırsınız uçurumdan aşağı...

Hayal edersiniz geçmişte yaşananları ve de gelecekte yaşanacakları...

Birer “pepokuşu” olup havalanır bu hikâyeler uçar, uçar da uçar batık kentleri bağrında saklayan volkanik “Gölcük” gölüne doğru...

 

Harput Kültür Evi

 

Harput’un virane sokaklarını adımlarken kendinizi çok farklı bir yapının önünde bulursunuz. Harput’un “piza kulesi” olarak kabul edilen Harput’taki Ulu Cami’in hemen yanı başında… “Harput Kültür Evi”…

Harput kültürünün tüm boyutlarını, yaşamın tüm inceliklerini, otantik değerlerin anlam ve güzelliğini, aile bağının gücünü, maddi ve manevi değerlerini, sanatın zevkini, inceliğini, özetle Harput’ta yaşamış insanların geçmişte ortaya koydukları “örnek” yaşamın zevkini tekrar yaşarsınız. O renkli ve çeşitli kültürün derin anlamlarına, atmosferlerine yolculuk yapmak istiyorsanız, Harput Kültürünü özüyle sözüyle yeniden yaşamak istiyorsanız, Harput’taki “Harput Kültür Evi”ni mutlaka ziyaret etmelisiniz. Elazığlı iş adamları Şefik Gül ve Mehmet Gül kardeşler tarafından tarafından yapılan bu örnek yapıyı gezdiğinizde, farklı bir atmosfer yaşarsınız. Sorumlusu fahri “kültür elçisi” Mustafa Bey’i ve değerli Eşi’ne konuk olduğunuzda, onların “nükte” dolu söylemlerini dinlemek ayrı bir değer ve kazanç olmakta... Bu kültür varlığını görmeden Harput Kültürünü anlamak pek kolay değil…

 

**

Harput Kalesinden Elazığ ovasına baktığınızda uçsuz bucaksız tarım alanını çevreleyen dağlarla kucaklaşan Kaban Baraj gölünün maviliklerini zevkle seyredersiniz.

 

İlkbaharın yeşil mantosunu kenara koyup, devetüyü mantoya bürünen kırlar-bayırlar, ölümün sararan sevimsiz yüzünü hatırlatıyor olsa bile, Fırat’ın gem vurulmuş çılgın sularının munisleşmesiyle, hayat iksirine dönüşen mavi sularıyla kucaklaşmakta... Bu doyumsuz görüntüyü ya kuşbakışı uçaktan ya da Harput’tan seyredersiniz...

 

Hazarbaba dağının ardına saklanmış yaklaşık 25 km uzaklıktaki tektonik-volkanik / batık göle varmak arzulasanız da, Harput’un size verdiği huzuru ve hüznü terk etmek gelmez içinizden... Hazarbaba dağı ile Mastar dağı arasına yerleşik gölün bağrında sakladığı batık kentlerin hikâyesi ise daha çok ilginç olmalı... Bunu okumak ve yeniden yazmak güzel olurdu...

 

**

“Mezre”de Gezinmek…

 

Sonra inersiniz “Mezre”ye...

Çağın sevimsiz yapılaşmasının ötesinde “güzel” denilebilecek bir şey ararsınız... Mezre’yi, Harput’u anımsatacak kültür değeri bir şeyler ararsınız...

Mevlana’nın da çekiç seslerine uyum sağlayarak “sema” yaptığı bakırcı ustaların çekiç seslerinin yankılandığı “bakırcılar çarşısı” aklınıza gelir, yönelirsiniz oraya... Hala sıcak dövmeleri, sarı-kırmızı arası rengiyle hayatın sıcaklığını yansıtan Bakır...

 

Bakırcılar çarşısında, bu sarı-kırmızı metala her türlü işlemin yapılığı otantik sanatların tek ayakta kalan şehrin yarı-canlı noktası... Belki de son örneklerinin yapıldığı sayılı dükkânlarda birine girersiniz... Hünerli ellerin dokunduğu, eser ürünlerin size gülümseyen sanatsal dokusunun hazını ve bakır sıcaklığını hissedersiniz. Her boyda ve desenleştirilmiş bakır siniler, bakraçlar, kahve değirmenleri, üsküreler, cezveler, kupalar, hamam tasları, leğenler, sitiller ve artık nostaljik olmaya başlayan çıngıraklar ve kapı tokmakları karşılar sizi... Tüm bunlar size, kadim olan bir şeyi hatırlatır; Harput kültürünü... Fakat iç burkan, üzüntü veren bir “serzeniş” kulaklarınızı tırmalar; “…Ah beyim, ah! Nerede o eski bakırcılar çarşısı… Kala kala 2-3 dükkân kaldık. Şimdi tüm bu işler Antep’te, Maraş’ta yapılıp geliyor, fabrikasyon olarak, el emeğine saygı kalmadı… Vatandaş da onları alıyor, ucuz diye… Bizim yaşama şansımız kalmadı, çok zor artık…”

**

Harput’ta yaşadığınız o doruklu hüzünlü saatlerden sonra kendinizi bir başka otantik mekânda bulursunuz; en azında kendinizi oraya atarsınız; sevimsiz çağın kirli görüntüsünden ve de gürültüsünden...

Vardığınız yer, yeni bir nostaljik mekan...

Yeminiceler çarşısı...

Neredeyse nesli tükenmiş ustaların son şaheserlerini görürsünüz, hayranlıkla bakarak, derin düşüncelere dalarsınız... O yemeniyi diken, nakışlarını işleyen mahir elleri, her biri ayrı değer ve anlam taşıyan motiflerini düşünürsünüz...

Daha da derinleştikçe düşünceler, girerseniz bir yemenici dükkânına, sizi neler karşılanmaz ki? Tamamen unutulmaya yüz tutmuş yemeni örneklerinin en iyisini bulursunuz burada, belki de son yaşayan ustaların elinden çıkmış sanat eseri son örnek yemeniler...

Özenle dikilmiş, bağları bağlanmış “çarıklar” görürsünüz… Bir an için aklınıza şu acı olay gelir; “bu çarıkları dahi bulamayan, fakat vatan için düşmana karşı savaşan kahramanların ayaklarına sarılan pılı-pırtı artıklarını, deve dikeni batmış kanayan çıplak ayakları… Ve kurtarılan bir vatan toprağını, milletin onurunu, hürriyetini, iffetini…”  düşünürsünüz…

**

Sonra Elazığ’ın meşhur üzümleri, eşpabiyelerı, orcikleri, pestili, kuru dudu, artütü, kesmesi, çedene kahvesi gelir aklınıza...

Kapalı çarşıyı, “Tarzan” lakaplı adaş Ramazan’ın o nefis düzenli baharat ve yemiş dükkânını görmek gelir içinizden... Fakat duyarsınız ki “Tarzan” çoktan göçmüş sonsuzluğa…

Derken, Elazığ’la özdeşleşen peynirli ekmeğini, isot kebabını, güvecini hatırlarsınız... Sonra Öküzgözü, Boğazkere üzümlerini, dalbastı kirazını... Nesli kaldı mı bilmem; Mollaköy kavununu, Elazığ’ın üretimi Öküzgözü ve Boğazkere üzümlerinden sunulan Buzbağı, Terra Boğazkere, Terra Öküzgözü ve Terra Öküzgözü-Boğazkere hediyelik kırmızı şaraplarını hatırlarsınız, onlar teker teker gelir aklınıza... Ama bunları ne almaya ne de aramaya vaktiniz vardır.

 

Derken aklınızda bir eksiğin olduğunu fark edersiniz, unuttuğunuz bir şeyin farkına varırsınız; neredeyse yok olmaya başlamış ya da yerine “sahteleri” gelmiş “Harput Mutfağı”nı hatırlarsınız. Nerede bulabileceğini dahi bilmediğiniz Kurut, Kellcor (kelleşor), Taş Ekmeği, Gömme, Lobık Çorbası, Tutmaç, Harput Köftesi, Sırın ve diğerleri...

İşte böyle sevgili Gakgoşlar, gönül dostları...

Harput’u yeniden yaşamak istedim; kısmen cismani olarak, ama çoğunu sadece hayalimde yaşayarak, bir ağustos ayında...

Özlemle, muhabbetle...

 

Selam ve sevgiyle kalınız...

08.08. 2009

 

Not:Gelecek yazımız Harput Kültürü ile ilgili olacaktır.

(*) Hemşehirlimiz, Tiyatro Sanatçısı Aslan Kaçar’ın aynı isimle romanı vardır